Burgers hebben een scheef beeld van de risico’s in hun leefomgeving. En daarom is risicocommunicatie essentieel voor een beter risicobewustzijn. Belangrijk is dat een burger de informatie opneemt en er naar handelt. Dat vergt een doelgroepgerichte communicatiestrategie. De vraag is niet alleen hoe je dat afstemt op verschillende typen burgers, maar ook of je bepaalde informatie beter kan verzwijgen om paniek te voorkomen.
Dit is een samenvatting. Voor de oorspronkelijk tekst – met meer achtergronden en analyses – klikt u hier: ‘Risicocommunicatie: sussen, alarmeren of realistisch communiceren’
‘Beslissen met gevoel voor onzekerheden’, luidt de ondertitel van het VROM-rapport ‘Nuchter omgaan met risico’s’. Met die nota gaf staatssecretaris Pieter van Geel de aanzet voor de discussie en de vernieuwing van het beleid voor milieurisico’s. De vraag is ook, hoe communiceer je met gevoel voor onzekerheden?
Burger heeft geen idee
Dat burgers niet inzien wat de werkelijke risico’s zijn voor hun gezondheid, stelt onderzoeksbureau Motivaction vast in het rapport ‘0-meting actieprogramma gezondheid en milieu’. Risico’s van zintuiglijk waarneembare bronnen of risico’s waarover onduidelijkheid bestaat, worden overschat. Risico’s waar burgers zelf debet aan zijn of voordeel van ondervinden worden gebagatelliseerd of zelfs geaccepteerd. De relatie tussen gezondheid en milieu is geen onderwerp waarover de respondenten zich, ongeacht waar ze wonen, actief informeren; men baseert zich vooral op eigen waarnemingen. Kennis wordt opgepakt indien het een individu in zijn of haar leefomgeving betreft.
Lokale interesse, mondiale zorgen
Opmerkelijke constatering van Motivaction is dat burgers lokale interesse hebben, maar mondiale zorgen. Burgers zijn geneigd lokale risico’s te accepteren als onderdeel van de leefomgeving. Indien men zich al zorgen maakt, betreffen het eerder mondiale problemen dan lokale problemen; olielozingen, zeespiegelstijgingen en terreuraanslagen staan in de top zes.
Burgerschapsstijlen
Risicocommunicatie is essentieel voor een beter risicobewustzijn, maar kan falen door niet rekening te houden met verschillende typen burgers en de wijze waarop zij informatie vergaren. Zo wil een interactieve burger geen folders van de overheid en gaat liever zelf op zoek naar informatie op internet, terwijl een niet-participerende burger niets van de folder snapt en pas gealarmeerd wordt als er een sms-bericht binnenkomt. In de terminologie van Motivaction worden burgers onderverdeeld in burgerschapsstijlen. Naast de genoemde typen bestaat er ook een gezagsgetrouwe burger (leest brochure nauwgezet) en een pragmatische burger (visueel georiënteerd, eigen belang op de voorgrond).
Burger gaat over zijn eigen veiligheid
Het afstemmen van de risicocommunicatie op de eigenschappen van typen burgers is één, het behagen van de burger in publiekscampagnes is twee. Het is zaak om hier een wezenlijk onderscheid te maken tussen commerciële marketing en publieke overheidscommunicatie. Dat lijkt niet te gebeuren. Vorig jaar heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken onderzocht, of er in Nederland – net als in Groot-Brittannië – behoefte is aan een ‘calamiteitengids’. Die behoefte bleek er niet te zijn, wat het ministerie heeft doen besluiten de gids niet uit te geven. Het behagen ging in dit geval boven het beschermen van de burger. De vraag is of dat wel verantwoord is. Tegenargument kan zijn, dat als de burger er geen behoefte aan heeft de calamiteitengids dan waarschijnlijk ook wel niet gelezen zal worden. Dan is behoefte een indicatie voor bereikbaarheid.
Keuzevrijheid en zelfredzaamheid
Enerzijds kan het communiceren van risico’s angst wegnemen en daarmee een positief gezondheidseffect boeken, zoals het verbeteren van het psychisch welbevinden. Anderzijds kan risicocommunicatie paniek veroorzaken. Zeker als er voor een vervuilende bron - zoals bouwmaterialen die radongas uitstoten - geen alternatieven zijn, moet afgevraagd worden of met communicatie het beoogde doel nog wel bereikt kan worden, namelijk het bevorderen van keuzevrijheid en zelfredzaamheid.
Communiceren met gevoel voor onzekerheden
Meer nog dan in de communicatie over externe veiligheidsrisico’s, gaat het in de risicocommunicatie van gezondheidsrisico’s over communiceren met gevoel voor onzekerheden. De ongerustheid rondom stralingsthema’s als GSM-stations, UMTS en hoogspanningslijnen neemt toe, terwijl de overheid nagenoeg zwijgt over de risico’s omdat ze simpelweg de risico’s niet wetenschappelijk kan onderbouwen. Hier zal een nieuwe communicatiemethode voor ontwikkeld moeten worden, te meer omdat paniek ook een gezondheidseffect is. De overheid is geneigd risico’s pas te communiceren, als ze zeker weet dat een bron daadwerkelijk een evident risico vormt. Een kentering hierin is hard nodig, want ook onzekerheden kunnen en moeten gecommuniceerd worden.
Context:
In samenwerking met advies- en ingenieursbureau DHV doet Politiek-Digitaal momenteel een onderzoek naar hoe milieueffecten op de volksgezondheid via nieuwe media het beste gecommuniceerd kunnen worden. De onderzochte thema's - risicobeleving, risicoschatting, risicocommunicatie, ICT, bestuur en beleid - vormen de leidraad in het dossier 'Ziek van het milieu?', waarvan dit artikel deel uitmaakt.
