Risicokaarten voor calamiteiten met gevaarlijke stoffen zijn er al, maar burgers hebben niet tot nauwelijks inzicht in de milieugevaren die hen permanent bedreigen. Dat was voor Eric van Kaathoven van de Gelderse Milieufederatie reden om de pilot Rechtomteweten.nl te starten. Zijn risicokaart bracht het extra risico op kanker ten gevolge van lokale industrie in beeld. Politiek-Digitaal nam het unieke project onder de loep en sprak met Van Kaathoven. “Nu moet de Rijksoverheid dit initiatief oppakken als landelijk project. Tot op heden is dat niet gebeurd.”
Op 29 februari 2004 werd Rechtomteweten.nl gelanceerd. “De site is inmiddels 90.000 keer bezocht”, zegt Van Kaathoven trots. Het is de eerste keer dat alle belangrijke bedrijven in een gebied op een site staan en de uitstoot van alle schoorstenen bij elkaar is opgeteld en vertaald naar de gevolgen voor mensen daar waar ze wonen. De site diende als proefproject om aan te tonen dat milieu-informatie niet alleen openbaar, maar ook toegankelijk gemaakt kan worden. En bovenal, inzichtelijk.
Schermfoto: Logo Rechtomteweten.nl, klik erop voor opening van de site.
Burgers zijn geïnteresseerd
”Hoewel niet meer ‘up to date’, blijft de site online om anderen te inspireren. Op naar recht om beter te weten”, melden de initiatiefnemers sinds de afsluiting van de pilot op 19 juli 2004 op de site. In de eerste 137 dagen is de site 74.000 keer aangeklikt, wat neerkomt op 540 bezoeken per dag. Voor een niet landsdekkende website over milieugegevens, die zich richt op slechts één thema, mag dat een groot succes heten. Burgers zijn blijkbaar geïnteresseerd in de risico’s in hun lokale leefomgeving. De proefsite opende dan ook met de melding: “Welkom bij Rechtomteweten.nl. U heeft het recht om te weten welke bedrijven zich in uw omgeving bevinden en welke gezondheidsrisico's u daardoor loopt.”
Lijstje van meest risicovolle bedrijven
Bedrijven worden minder aangenaam verwelkomd. De meest vervuilende bedrijven prijken op een lijstje. Zo lezen we dat Shin-Etsu BV, een PVC fabrikant in Botlek, met stip op nummer 1 staat. Het bedrijf is verantwoordelijk voor 39 procent van het kankerrisico door industrie in de regio Rijnmond. Shell Nederland Chemie BV in Pernis wordt iets minder aan de schandpaal genageld, het chemieconcern levert slechts een bijdrage van 17 procent aan het extra risico op kanker. Geen reden om in de handen te klappen, want Shin-Etsu BV blijkt een dochteronderneming van Shell zijn. Eigenlijk is Shell dus verantwoordelijk voor 56 procent van het extra risico op kanker in de regio Rijnmond.
De buurman van de PVC-fabriek
Nu eens kijken of het nou echt wel zo dramatisch is als het lijkt. Om een beetje een worst-case scenario te simuleren, nemen we als voorbeeld de buren van Shin-Etsu BV, volgens de Gouden Gids gevestigd op de Welplaatweg 12. Dus, wat is voor deze bewoners van de Welplaatweg - aangenomen ze op die plek permanent verblijven - de extra kans per jaar om kanker te krijgen?
Schermfoto: Effectcontouren voor extra risico op kanker ten gevolge van uitstoot van industrie in de Regio Rijnmond.
De postcode van de Welplaatweg in Botlek is 3197 KS. Vullen we dat in op Rechtomteweten.nl, dan krijgen we de melding: “Het jaarlijks kankerrisico veroorzaakt door de onderzochte bedrijven bedraagt voor het door u geselecteerde postcodegebied 0 tot 2 op de 10 miljoen mensen.” Te bedenken dat in dit antwoord ook Shell en een aromatische koolwaterstof fabriek van Exxon zijn meegenomen, valt het risico reuze mee.
Worst-case ligt 20 procent onder de norm
Het is zelfs ver onder de norm. Wettelijk mag de concentratie in de lucht overeenkomen met een jaarlijks kankerrisico van 1 op de miljoen. Het antwoord is vergezeld met een kaartje, waarin de risicocontouren ingetekend zijn. Het zijn gekleurde kringen, die een oplopend risico vertegenwoordigen van 1 op de 10 miljoen tot en met 9 op de 10 miljoen. In de meest donkere kring, daar waar de fabriek van Exxon staat, is er een plaatsgebonden risico van 7 tot 8 op de 10 miljoen per jaar om kanker te krijgen, ofwel het risico ligt daar nog 20 procent onder de wettelijke norm.
Gegevensverzameling
Hoe zijn de risico's berekend? Uit de database van de nationale emissieregistratie zijn voor ieder bedrijf gegevens gehaald over de uitstoot van schadelijke stoffen naar lucht en water voor het jaar 1998. 1998 is het meest recente jaar waarvoor de database relatief gedetailleerd en compleet is.
Meer actuele gegevens over de uitstoot van geselecteerde bedrijven hebben de Provinciale Milieufederaties gehaald uit milieuvergunningen, controleverslagen, meetrapporten, milieujaarverslagen en andere openbare rapporten. Telkens zijn de meest actuele getallen gekozen, maar in het geval dat het verschil tussen het hoogste en laagste getal meer dan een factor twee bedroeg, kozen de Milieufederaties voor het hoogste getal.
In 'de 10 lessen' die de initiatiefnemers van Rechtomteweten.nl trokken uit de pilot, wordt dit probleem benadrukt. “Gegevens zijn vaak niet onderling goed te vergelijken, gedateerd of onvolledig.” Volgens Van Kaathoven is dit een probleem dat opgelost moet worden, voordat er betrouwbare risicokaarten gemaakt kunnen worden. “Met Aarhus werkt elke gemeente en Provincie nog steeds op zijn eigen manier. Centrale leiding en protocollen zouden essentieel zijn.” Het Verdrag waar Van Kaathoven op doelt regelt de toegang tot milieu-informatie, de inspraak bij besluitvorming en de toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden. Het Verdrag is via Europese richtlijnen sinds 14 februari 2005 grotendeels verankerd in de wet milieubeheer (Wm) en de wet openbaarheid bestuur (Wob). Wel zit er een grote speelruimte tussen de minimumvereisten en de eigen invulling die overheidsinstanties aan de richtlijnen mogen geven.
Gegevenscontrole
De cijfers die de Milieufederaties in de ontwikkelingsfase boven tafel kregen zijn in een tabel gezet en voor controle naar betrokken overheden gestuurd. De voorgestelde wijzigingen zijn door de afdeling Milieukunde van de Radboud Universiteit Nijmegen op relevantie beoordeeld. De door de overheid gecontroleerde gegevens zijn vervolgens naar de betrokken bedrijven gestuurd. Indien door een bedrijf een ander getal werd aangeleverd is gevraagd om dit te beargumenteren, bijvoorbeeld aan de hand van meetrapporten of bedrijfsaanpassingen. Ook deze voorgestelde wijzigingen zijn door de afdeling Milieukunde van de Radboud Universiteit op relevantie beoordeeld.
Risicoberekening
Daarna is berekend wat het jaarlijks gemiddelde aan kankerverwekkende stoffen in de buitenlucht is als gevolg van de uitstoot door de onderzochte bedrijven. Deze gemiddelde hoeveelheid in de buitenlucht werd afgezet tegen de norm die staat voor een vast risico op kanker van 1 op de miljoen. Zo mag er bijvoorbeeld maximaal 11,7 microgram benzeen per kubieke meter lucht zijn, om het risico van 1 jaarlijks kankergeval op de miljoen mensen niet te overschrijden. Is de concentratie in de lucht 3 microgram, dan kan deze norm voor het jaarlijks kankerrisico toch overschreden worden als er nog andere kankerverwekkende stoffen in de lucht zijn. De Milieufederaties hebben gerekend met normen voor twintig kankerverwekkende stoffen.
Betrouwbaarheid
De kans op kanker als gevolg van blootstelling aan schadelijke stoffen wordt uitgedrukt in een getal, bijvoorbeeld een kankerrisico van één op de miljoen per jaar. Dit getal is berekend op basis van de huidige stand der wetenschap. Rechtomteweten.nl vermeldt keurig de onzekerheden die spelen bij de risicoberekening. “Onze kennis van de uitstoot, verspreiding en effecten van kankerverwekkende stoffen is echter onvolledig. We weten bijvoorbeeld niet zeker welke en hoeveel kankerverwekkende stoffen uit de schoorsteen van een bedrijf komen en of deze stoffen ook bij zeer lage concentraties kanker veroorzaken. Om toch een getal te kunnen berekenen doen wetenschappers aannames. Dergelijke aannames zijn per definitie onzeker. Dit betekent dat het risico in werkelijkheid lager of hoger kan zijn dan het risico dat de wetenschappers berekenen.”
Schermfoto: Rechtomteweten.nl is zeer gespecificeerd over de milieu-effecten van geselecteerde bedrijven.
Openbaarheid milieu-informatie
Van Kaathoven is kritisch in de evaluatie van zijn project. Zo geeft hij toe dat de risicoberekening "omstreden" is, "door het unieke feit dat de site het extra risico op kanker berekent". Verder valt in de 'tien lessen' te lezen dat gegevens moeilijk boven tafel zijn te krijgen, "dat zal hopelijk verbeteren in verband met de inspanningen om te voldoen aan het Verdrag van Aarhus".
Gebrek informatie leidt tot meer onrust dan verstrekken ervan
In de evaluatie wordt opgemerkt dat gebrek aan informatie tot meer onrust leidt dan het verstrekken ervan. "De burger is volwassen genoeg gebleken om met alle daarvoor geboden kaders de geboden informatie op waarde te schatten. Enige vorm van paniek of onrust is niet ontstaan, in een aantal gevallen is deze zelfs kleiner geworden. Een schoorsteen waar mensen niet van weten wat eruit komt blijkt een stuk enger dan één waar we het wel van weten en de risico's gewoon op een website kunnen nalezen."
Communiceren van onzekerheden
De Milieufederaties stellen in de evaluatie vast dat Rechtomteweten.nl heeft aangetoond dat het heel goed mogelijk is om ondanks de aannames een verantwoord beeld te schetsen. "Het is wel van groot belang om alle gemaakte keuzes en aannames te verantwoorden zoals ook op rechtomteweten.nl gebeurt. Het zou goed zijn om een schatting te maken van de totale onzekerheid en deze aan de site toe te voegen. Zorgvuldigheid is van groot belang. Daarom zijn de cijfers voor publicatie aan diverse partijen voorgelegd. Deze stap is noodzakelijk."
Nederland geen koploper
Van Kaathoven wijst erop dat naar aanleiding van Rechtomteweten.nl PvdA en D66 vorig jaar hebben gepleit voor een centrale rol voor het Rijk om de pilot door te zetten. Nederland is geen koploper in online milieucommunicatie. Onze zuiderburen, de Belgen, hebben het daarentegen beter voor elkaar. België staat bekend om zijn geo-loketten. Dat in Nederland “niemand het voortouw heeft genomen”, wijst Van Kaathoven als reden aan. Hij merkt op dat zoiets lastig is in de huidige bestuurlijke verhoudingen. “Bovendien”, zegt Van Kaathoven, “het onderwerp werd nooit zo belangrijk gevonden. Pas na Enschede kwamen er risicokaarten op internet.” Ook van onze oosterburen kunnen we wat leren, zo zijn in Duitsland websites die de actuele uitstoot van afvalverbrandingsinstallaties laten zien.
“Overheden pakken het te langzaam op”
Op het moment zijn de betrokken partijen niet meer actief bezig met Rechtomteweten.nl. In de ‘tien lessen’, getrokken uit de evaluatie, namen de initiatiefnemers duidelijk stelling: de Rijksoverheid moet Rechtomteweten oppakken als landelijk project. Tot op heden is dat niet gebeurd, hoewel de kamerleden Samsom (PvdA) en Van der Ham (D66) daartoe wel politiek actie hebben ondernomen. Over de houding van het kabinet, zegt Van Kaathoven: “De overheden pakken het wel op, maar heel langzaam. Wij zijn daar niet tevreden over.” Toch lijkt zijn project niet voor niets te zijn geweest. De initiatiefnemers worden vaak naar hun ervaringen gevraagd door vakbladen. Ook overheden tonen belangstelling, vaak gaat het dan om een uitnodiging voor een congres over Aarhus.
Verkeer, UMTS en open haarden
Over de toekomst van risicokaarten op het gebied van milieu en gezondheid, heeft Van Kaathoven wel wat ideeën. “De lacune zit hem nog steeds het meest in de informatie over de directe leefomgeving. Met name verkeer zou interessant zijn, omdat dat de meeste effecten heeft. Bovendien zijn er daarvoor zowel modellen als telgegevens. Dus een soort Rechtomteweten.nl, maar dan met verkeer. Dat zou ik heel interessant vinden.” Van Kaathoven denkt, als het om milieugezondheidscommunicatie gaat, ook aan risicokaarten met UMTS-palen en open haarden van huishoudens.
Context:
In samenwerking met advies- en ingenieursbureau DHV doet Politiek-Digitaal momenteel een onderzoek naar hoe milieueffecten op de volksgezondheid via nieuwe media het beste gecommuniceerd kunnen worden. De onderzochte thema's - risicobeleving, risicoschatting, risicocommunicatie, ICT, bestuur en beleid - vormen de leidraad in het dossier 'Ziek van het milieu?', waarvan dit artikel deel uitmaakt.
