Van onze redactie - zaterdag, 25 9 2004 20:00

Invoering van de identificatieplicht, biometrische kenmerken in paspoorten, vergaande uitwisseling van passagiersgegevens, opslag van internetverkeer: de gewraakte ‘Big Brother-samenleving’ komt met rasse schreden dichterbij. Nieuw is het Amerikaanse idee voor computerchips in paspoorten: VS-douane zou hiermee op twintig meter afstand, zonder dat de burger het merkt, een massa aan informatie kunnen uitlezen. Vanuit de samenleving en het Europees Parlement komt steeds meer verzet. De roep om een veiliger samenleving lijkt meer en meer plaats te maken voor het pleidooi om behoud van privacy en bescherming van burgerrechten.

Door Steven de Jong - In de ‘oorlog tegen het terrorisme’ wordt dankbaar gebruik gemaakt van de voortschrijdende techniek op het gebied van elektronische identificatie en surveillance. Vooral de Verenigde Staten zien de toepassing ervan liever gisteren dan morgen, maar stuitten, naar eigen zeggen, op een cultuurverschil. "In Amerika wordt een terroristische actie als oorlogsdaad beschouwd, in Europa als criminele handeling", zo beweert de Amerikaanse minister van Binnenlandse Veiligheid Tom Ridge.

Paspoort met biometrische kenmerken
De Verenigde Staten stellen steeds strengere eisen aan grenscontroles. Vanaf 26 oktober 2005 mogen bijvoorbeeld alleen buitenlanders in bezit van een paspoort met biometrische kenmerken, zonder een visum de VS inreizen. Minister De Graaf van Bestuurlijke Vernieuwing gaf eind augustus het startsein voor de proef '2B or not 2B'. Een experiment met nieuwe paspoorten die voorzien zijn van gelaatsscan en vingerafdruk. De invoering zal min of meer samenvallen met de Wet op de uitgebreide identificatieplicht die op 1 januari 2005 van kracht wordt. De Europese Unie zit Nederland op de hielen.



Gegevens luchtpassagiers
Gevoeliger in Europa ligt het zogeheten Passenger Name Record-systeem waarbij luchtvaartmaatschappijen worden verplicht tal van gegevens van hun passagiers zoals emailadres, creditcardnummer, maar ook specifieke maaltijdwensen aan de douane over te dragen. Het Europees Parlement tekende daar eerder dit jaar bezwaar tegen aan, wat tot een conflict met de Europese Commissie leidde die hierover een verdrag met de VS had afgesloten.

Computerchips in paspoorten
Nog geen maand na het startsein van de proef '2B or not 2B', doet al een volgend technisch snufje zijn opwachting: computerchips in paspoorten. Chips die een massa aan informatie kunnen bevatten, waardoor het voor een overheid veel makkelijker wordt om terroristen of activisten te volgen en te controleren. Pikant detail; de VS-douane zou de chips kunnen aflezen op twintig meter afstand, zonder dat de burger het merkt.

Pleidooien voor bescherming privacy
De ontwikkeling en invoering van technische middelen om burgers te controleren gaan niet zonder slag of stoot. De privacybeweging en sommige politieke partijen staan er sceptisch tegenover. De Socialistische Partij (SP) zei eerder dat de voornaamste reden voor invoering van het nieuwe paspoort is dat de VS dreigen een visumplicht voor Europeanen in te voeren als die niet digitaal en biometrisch is.

SP-europarlementslid Meijer meent dat de technieken het probleem niet oplossen, maar alleen burgers en staten op kosten jagen. De Europese Commissie wil hij om opheldering vragen. Ook tegen de identificatieplicht an sich wordt fel geageerd, vooral door de Landelijke Campagne Tegen de Identificatieplicht. De stichting vindt het ongepast "dat burgers vrijheden in moeten leveren voor een schijnveiligheid ten bate van politici die per se iets aan veiligheid moeten doen". Ook Bits of Freedom (BOF), een onafhankelijke stichting die opkomt voor digitale burgerrechten, verwerpt het argument 'Niks te verbergen, niks te vrezen'.



Het Amerikaanse idee om na biometrische paspoorten nu ook paspoorten van chips te voorzien, gaat PvdA-Europarlementariër Edith Mastenbroek een brug te ver. "Dit gaat ongelooflijk ver. Via zo'n chip zou je burgers door het hele land kunnen volgen", zo zei ze tegen het ANP. "De VS hebben duidelijk een andere definitie van privacy dan Europa. Ik vrees dat de spanning de komende jaren alleen maar groter wordt". Mastenbroek staat niet alleen. De voorzitter van een Europese adviesgroep voor privacybeschermers, de Duitster Peter Schaar, zei in het Europees Parlement dat de computerchips de Europese privacydiensten "grote kopzorgen" bezorgen. Het kunnen aflezen van paspoortgegevens op twintig meter afstand, zonder dat de burger het merkt, kwalificeerde hij als "een serieus probleem". Mastenbroek wil dat er hooguit een passieve chip in de paspoorten komt, "eentje die niet op afstand te controleren is". De gegevens mogen van Mastenbroek niet in een database komen.

Cultuurverschil: ‘terroristische actie versus criminele handeling’
Eerder deze maand zei de Amerikaanse minister Tom Ridge van Binnenlandse Veiligheid op een internationaal congres dat de VS en de EU niet wezenlijk verschillen in hun maatregelen tegen terrorisme. "Er is zeker geen sprake van onenigheid, Soms zijn er verschillende opvattingen", zo beweerde hij. Ridge ziet het meer als een cultuurverschil: "In Amerika wordt een terroristische actie als oorlogsdaad beschouwd, in Europa als criminele handeling."

Cultuurverschil of niet, duidelijk is dat de spanningsboog op het gebied van veiligheidsmaatregelen en inperking van burgerrechten de komende jaren alleen maar strakker getrokken wordt. Buro Jansen & Jansen, een onderzoeksbureau dat politie en inlichtingendiensten kritisch volgt, meldde dat er vergaande proeven met cameratoezicht in alle stilte worden uitgevoerd. Het bureau geeft als voorbeeld de experimenten om mensen met een camera uit een menigte te plukken en te volgen. Het gaat hierbij om het toepassen van 'intelligentie' in camera's, waarbij zelfs verdachte gedragingen en agressie gedetecteerd kunnen worden. De proeven zijn vooralsnog niet succesvol gebleken.

Opslag internetverkeer
Iets wat al wel wortel heeft geschoten in bestuurlijke kringen is de opslag van het internetverkeer van Europese burgers en bedrijven. Op 28 april werd een Europees voorstel openbaar dat internetproviders verplicht verkeersgegevens op te slaan en enige tijd te bewaren. Brancheorganisatie NLIP ziet het belang van criminaliteitsverspreiding in, maar is van mening dat het een onevenredige zware inbreuk op de privacy van internetters maakt.

De roep om een veiliger samenleving lijkt dus steeds meer plaats te moeten maken voor het behoud van burgerrechten en privacy. De techniek is niet meer de beperkende factor.