In de nasleep van de moord op Van Gogh heeft Nederland – aangejaagd door handelaars in angst – zich laten ophitsen en schijntolerantie ingeruild voor xenofobie tegenover Moslims. Een dermate instabiele samenleving van licht ontvlambare burgers is gebaat bij doortastende risico- en crisiscommunicatie van overheidswege. Bij terreur is het immers niet het aantal doden dat telt, maar de mate waarin een samenleving ontwricht raakt. Toch slaagt de overheid er niet in onze publieke emoties te kanaliseren, maar verhevigt ze die door bestuurlijk amateurisme. Een uitnodiging aan terroristen.
Risico- en crisiscommunicatie is de ingewikkeldste vorm van overheidscommunicatie die er bestaat, heb ik me laten vertellen op een symposium van Binnenlandse Zaken. Liever had ik gehoord dat het een piece of cake is, aangezien de Nederlandse overheid nou niet de eerste de beste is die je communicatietaken kunt toevertrouwen, laat staan ingewikkelde. Erger nog, wanneer je politieke kopstukken als Donner en Remkes het woord geeft, raakt het land in rep en roer.
Alarmfase geel met een vleugje oranje
Vorig zomer nog. Op basis van AIVD-informatie besloot minister Remkes een ‘terreuralarm’ af te geven. Aan direct verantwoordelijken had hij al opdracht gegeven om concrete objecten en locaties te beveiligen, maar ten behoeve van de ‘algehele waakzaamheid’ leek het hem ook verstandig de terreurdreiging publiekelijk te kenschetsen als “alarmfase geel met een vleugje oranje”. Eén probleempje; Nederland had en heeft helemaal geen alarmeringssysteem dat met kleurtjes communiceert, het is nog steeds in ontwikkeling. Amerika heeft zo’n systeem wél paraat, hoewel ze daar de randjes weglaten en het bij effen geel, oranje en rood houden.
Zekerheid en slagvaardigheid
Waar het om gaat, en wat de minister niet begreep, is dat het hele idee van elk systeem met symbolen is dat je weet waar de gebruikte tekens voor staan. Ieder kind dat op de lagere school bijgebracht wordt hoe je met de trein leert reizen, kan het de bewindsman uitleggen. In Amerika zijn daarom aan de gebruikte kleuren maatregelen verbonden, die de hulpdiensten zekerheid en slagvaardigheid bieden. Kortom, ze weten wat er te doen staat als Al-Qaeda in da house is. De politievakbond ACP – die overspoeld werd met klachten van agenten en korpschefs - liet blijken zich groen en geel te ergeren aan Remkes’ waarschuwingen, omdat “agenten via teletekst moesten vernemen dat het terreuralarm was afgekondigd”.
Samir A. op wenken bediend
Het klungelige ‘terreuralarm’ was afgekondigd – zo bleek maanden later - op basis van een huiszoeking bij de 18-jarige Samir A. die plattegronden verzamelde van instanties die de democratische rechtsstaat belichamen. Concrete gebouwen waar de reeds in hechtenis genomen en later vrijgesproken jongeman het op gemunt zou hebben, waren dus aanleiding om waarschuwingen de deur uit te doen in termen van “gebieden in Nederland” en “geel met een vleugje oranje”. Samir A., mocht hij al terroristische plannen gehad hebben, werd - ondanks een vermeende verijdeling van zijn ambitieuze plan - op zijn wenken bediend: de terreur, ofwel het zaaien van angst, was geschied.
Communiceren zonder te instrueren
Dit voorbeeld geeft zo ongeveer blijk van alle valkuilen die je in de risico- en crisiscommunicatie kunt hebben. Communiceren zonder te instrueren en alarmeren zonder te specificeren. Natuurlijk hoeft de AIVD niet al haar informatie in persberichten naar buiten te brengen, maar burgers hebben er wel recht op te weten waar ze rekening mee moeten houden en hoe ze zich daar op voor kunnen bereiden.
Het is niet het aantal doden dat telt...
Het instrueren van hulpdiensten, korpsen en eenheden dient a-priori gescheiden te zijn van publieksverlichting. Maar wanneer bijvoorbeeld de Coentunnel wordt afgezet door gemaskerde en tot de tanden toe bewapende Bijzondere Bijstands Eenheden (BBE), dient de overheid wel te communiceren hoe de burger daarop moet reageren. Want bij terreur is het niet zozeer het aantal doden dat telt, maar vooral de maatschappelijke onrust die het teweeg brengt. Het doel van terroristen is immers het ontwrichten van een samenleving. Dat doel reikt verder dan het doden van mensen of het uitschakelen van metro’s, het gaat om het ophitsen van bevolkingsgroepen tegen elkaar. Verdeel en heers, dat is de methode.
Kanaliseren van publieke emoties
Het antwoord dat hierop van overheidswege gegeven moet worden is niet alleen een degelijke coördinatie in de crisisbeheersing of een sterk opsporingsapparaat, maar vooral het kanaliseren van publieke emoties in doortastende risico- en crisiscommunicatie. De Britse overheid, en met name burgemeester Ken Livingstone van Londen, heeft dat door.
Wij nodigen terroristen uit
In Nederland klungelen we nog maar wat aan, wij nodigen terroristen uit. Blaas de boel maar op, dan zorgen wij er wel voor dat we de samenleving verder ontwrichten. Na de moord op Theo van Gogh hebben we al laten zien hoe goed we daarin zijn. Het is nu wachten op de echte klapper, die wij – en in het bijzonder de overheid – over ons zelf aan het afroepen zijn.
