Een overheid die zichzelf ten doel stelt de relatie met de burger te herstellen, dient te beseffen dat de ontevreden burger uit twee varianten bestaat: de ‘geïrriteerde burger’ en de ‘onbegrepen burger’. De geïrriteerde burger stel je tevreden met betere dienstverlening, de onbegrepen burger wil betrokken worden in de beleidsvorming.
Een mooi voorbeeld van een project waar de ‘geïrriteerde burger’ blij van wordt is de Persoonlijke Internet Pagina (PIP), het project dat moet leiden tot een platform waarop een burger op overzichtelijke wijze zijn relaties met overheden regelt en op maat berichten of informatie ontvangt.
Onvrede politiek gemotiveerd
Maar de ‘onbegrepen burger’ palm je niet met een PIP in. In haar laatste onderzoek naar publieke dienstverlening constateert het SCP namelijk dat burgers juist redelijk tevreden zijn over hoe zij bediend worden door overheidsinstanties. Wel kreeg het SCP een totaal andere uitkomst toen ze de vraagstelling veralgemeniseerde en niet meer toespitste op concrete instanties. Slechts eenderde van de respondenten oordeelde toen positief over de dienstverlening van de overheid. Het is aannemelijk te veronderstellen dat hun algemene oordeel politiek gemotiveerd is; de burger moet het beleid niet.
Het ziet er dus niet naar uit dat een beter functionerende overheid de vertrouwenscrisis kan bezweren, en naar verwachting geldt dat ook voor een transparantere overheid. De afgelopen jaren zijn overheidssites als paddestoelen uit de grond geschoten: burgers hebben inzicht gekregen in de toestand van het milieu, gevaarlijke bedrijven in hun omgeving, criminaliteitscijfers, beleidsnota’s, agenda’s en bestemmingsplannen. De overheid is transparanter dan ooit, maar de onvrede blijft. De ‘geïrriteerde burger’ wordt op haar wenken bediend, maar de ‘onbegrepen’ burger blijft ontevreden. Zijn behoefte kan alleen bevredigd worden als er gesleuteld wordt aan het politiek bestel.
Behoefte aan wederkerigheid
De overheid had dat al in september 2001 voor ogen kunnen hebben. Toen bracht de commissie-Wallage het rapport ‘In dienst van de democratie’ uit. De commissie pleit in haar advies voor een verschuiving van overheidsvoorlichting naar overheidscommunicatie. Niet het verstrekken van informatie moet centraal staan, maar de wederkerigheid. De commissie meent dat als overheidscommunicatie wordt versmald tot voorlichting aan het eind van het beleidsproces, de burger niet serieus wordt genomen. De ‘geïrriteerde burger’ is wellicht blij met de efficiëntere informatievoorziening, maar de ‘onbegrepen’ burger blijft mokkend achter.
Aansluiten op leefstijl
Via representerende organisaties zijn ‘onbegrepen burgers’ nauwelijks te benaderen. Zij hebben met maatschappelijke organisaties net zo min een binding als met de overheid. Voor de overheid is het dus zaak in haar communicatie aansluiting te vinden op de diverse leefstijlen van ‘onbegrepen burgers’.
Een gewaagd, maar succesvol, voorbeeld daarvan is de overheidssite Watvooreikelbenjij.nl, die jongeren bewust moet maken van hun gedrag door hen morele kwesties als “Vuurwerk in een brievenbus. Stoer?” voor te leggen. De site is in ieder geval een publicitair succes, mede doordat de SP direct een tegenactie begon met de protestsite Watvooreikelszijnjullie.nl. Toch blijft Watvooreikelbenjij.nl, net als de normen- en waardensite Zestienmiljoenmensen.nl, een debatplaats waar vrijblijvend meninkjes uitgewisseld worden zonder dat er beleidsbeïnvloedende consequenties aan verbonden zijn.
Participatie-instrumenten
Alleen de overheidssite Lastvandeoverheid.nl – waar burgers kunnen klagen over de bureaucratie - kan het stempel ‘beleidsinstrument’ krijgen. Alleen daar ontbreekt het debat weer, de klachten zijn niet openbaar maar worden slechts gerapporteerd door de Stichting Rekenschap. Er komen nog geen vijf meldingen per dag binnen op de site, geen noemenswaardig participatieproject dus.
De sites die wel dicht bij echte participatie in de buurt komen zijn Nederlandineuropa.nl en Nederlandpraatmee.nl. Op de eerste konden burgers een enquête invullen over de positie die Nederland in de EU moet hebben. De resultaten van het onderzoek dragen bij aan de standpuntvorming van de regering over de positie van Nederland in de EU.
Achter de tweede, Nederlandpraatmee.nl, gaat een Burgerforum schuil dat advies uitbrengt aan het kabinet over de hervorming van het kiesstelsel. De 140 burgerleden zijn geloot uit een representatieve groep van 1.700 mensen. Zij volgen de discussies op Nederlandpraatmee.nl, trekken het land in om meningen te horen en nemen dat mee in hun advies. Burgerforum is het eerste participatieproject dat burgers werkelijk bij de beleidsvorming betrekt en uitgaat van de volwassen relatie tussen overheid en burger die de commissie-Wallage voorstaat.
Ook voor de inrichting van het nationale politieke bestel is een raad samengesteld van mensen buiten het systeem, alleen is deze niet te vergelijken met het Burgerforum. In deze Nationale Conventie zetelen veertien onafhankelijke, weliswaar door de minister benoemde, deskundigen die zich buigen over het functioneren van de Eerste en Tweede Kamer, de rol van de Grondwet en instituten als de Raad van de State. Deze veertien mogen wel zelf dertig adviseurs uitkiezen.
Het project waar burgers echt betrokken worden bij de besluitvorming blijft natuurlijk Burgerforum, en in mindere mate Nederlandineuropa.nl. Probleem bij dit soort projecten is dat de organisatie tijdrovend is, campagnes intensief gevoerd moeten worden en de kosten tot in de miljoenen euro’s lopen. De Nationale Conventie zou er dus goed aan doen een organisatievorm te ontwikkelen voor permanente integratie van participatieprojecten in het politiek bestel.
